ZANIM ZACZNIEMY MÓWIĆ O TYM, JAK WSPIERAĆ, CHCIAŁABYM PRZEZ CHWILĘ SKUPIĆ SIĘ NA TYM, JAK ZBUDOWANY JEST MÓZG DZIECKA, JAK SIĘ ROZWIJA I JAKI MA TO ZWIĄZEK Z EMOCJAMI. WAŻNE JEST TO, ABY ZDAWAĆ SOBIE SPRAWĘ, CO DZIECKO MOŻE ZROBIĆ, A DO CZEGO JESZCZE NIE DOJRZAŁO. ZUPEŁNIE TAK SAMO, JAK ROZWIJA SIĘ DZIECKO RUCHOWO – NAJPIERW UNOSI GŁÓWKĘ, POTEM SIĘ OBRACA, PEŁZA, RACZKUJE ITD. W ROZWOJU EMOCJONALNYM JEST PODOBNIE, NA WSZYSTKO MUSI PRZYJŚĆ ODPOWIEDNIA PORA. KTO Z NAS NIE SŁYSZAŁ LUB NIE POMYŚLAŁ, ŻE NIEMOWLAK WYMUSZA COŚ NA RODZICU PŁACZEM, ŻE TRZYLATEK ROBI NAM NA ZŁOŚĆ, A PIĘCIOLATEK TO JUŻ SAM POWINIEN SIĘ USPOKAJAĆ? TYLKO, CZY DZIECKO ZGODNIE ZE SWOIM ROZWOJEM, MA MOŻLIWOŚĆ ZACHOWAĆ SIĘ TAK, JAK TEGO OD NIEGO OCZEKUJEMY?
STRUKTURY MÓZGU CZŁOWIEKA
Mózg każdego z nas składa się z trzech struktur: gadziej, ssaczej i racjonalnej.
Mózg gadzi (to pień naszego mózgu) jest najstarszą strukturą. To on kontroluje i stabilizuje podstawowe procesy życiowe takie jak oddychanie, trawienie, bicie serca, czucie bólu.
Mózg ssaczy (układ limbiczny) rozwija się intensywnie od urodzenia do około 6 roku życia. To tutaj znajdują się nasze emocje. To miejsce, w którym mózg decyduje, co jest dla nas przyjemne i nieprzyjemne. To tutaj też uruchamiają się reakcje na bodźce z zewnątrz. Jeśli mózg ssaczy oceni, że dzieje się coś niebezpiecznego, uruchomi reakcję obronną: walkę, ucieczkę lub zamrożenie.
Te dwa mózgi mają zapewnić nam przetrwanie i dbać o nasze dobro.
Mózg racjonalny (kora nowa), ewolucyjnie to najmłodsza i jednocześnie najlepiej rozwinięta część naszego mózgu. To właśnie tutaj odbywają się złożone procesy umysłowe takie jak myślenie, wyobraźnia czy planowanie. Mózg racjonalny umożliwia wykształcenie takich cech jak: rozważne podejmowanie decyzji, regulację emocji, umiejętność przewidywania konsekwencji swoich działań, refleksję. Ta część mózg uaktywnia się około drugiego roku życia, a jej intensywny rozwój trwa aż do około 20-25 roku życia!
JAK RODZIC MOŻE WSPIERAĆ DZIECKO
Biorąc pod uwagę okres, w którym rozwija się najbardziej “zaawansowana” struktura mózgu człowieka wydaje się to całkowicie normalne, że u małych dzieci dominują zachowania charakterystyczne dla mózgu emocjonalnego. W sytuacji stresowej, kiedy coś im się nie udaje albo coś dzieje się nie po ich myśli, uruchamiają się proste i automatyczne mechanizmy „walki” lub „ucieczki”. Ciało zaczyna dawać im o tym znać poprzez przyspieszony oddech, szybsze bicie serca, “gulę” w gardle, ucisk w brzuchu, napięte mięśnie. A dzieci z tym radzą sobie na tyle, na ile w tym momencie potrafią: krzykiem, tupaniem, płaczem, uderzeniem, zastygnięciem, rzuceniem się na podłogę czy ucieczką. Jakie są szanse, że dziecko samo z siebie skorzysta z dobrodziejstwa racjonalnego podejmowania decyzji i regulacji emocji, które umożliwia nam mózg racjonalny? Raczej niskie. Po pierwsze cała energia małego dziecka idzie w mechanizmy automatyczne, po drugie kora nowa dopiero się rozwija i kształtuje, a dziecko dopiero uczy się z niej korzystać, brakuje tu połączenia między mózgiem emocjonalnym a racjonalnym. Dlatego dziecko JESZCZE NIE POTRAFI zachować się inaczej, choćby bardzo chciało. To jeszcze nie jest ten etap rozwoju. Myślę, że takie spojrzenie na rozwój mózgu i emocje wiele wyjaśnia.
Jednak fakt, że nasze dzieci czegoś jeszcze nie potrafią, nie sprawia, że my-dorośli – rodzice czy specjaliści – nie możemy nic zrobić, aby wesprzeć je w ich rozwoju emocjonalnym. Nasze wsparcie możemy zaoferować na dwóch płaszczyznach.
Kiedy dziecko jest wypoczęte i w dobrym humorze, to mózg najlepiej uczy się nowych rzeczy. To właśnie wtedy możemy ćwiczyć nowe techniki wpierające regulację emocji, rozmawiać o różnych sytuacjach, które się wydarzyły i wyciągać wnioski. Mówienie o emocjach na spokojnie, ćwiczenie uważności, praca z oddechem, zastanawianie się nad tym, jak inaczej można zachować się w trudnej sytuacji powinno odbywać się, kiedy nasz mózg ma możliwość uczyć się nowych rzeczy, kiedy z łatwością możemy skorzystać z kory nowej. Potrzebujemy na zimno coś przećwiczyć i przemyśleć, żeby nowe umiejętności mogły być wykorzystane w sytuacji, kiedy emocje stają się silne, a dostęp do mózgu racjonalnego jest utrudniony. Dokładnie tak samo jest z każdą umiejętnością. Zanim automatycznie będziemy z niej korzystać, na początku trenujemy. Robimy coś powoli, żeby po kilku czy kilkunastu próbach, wykonać to sprawnie i bez wysiłku. Takie ćwiczenie, to wspieranie dziecka w rozwoju emocjonalnym „na zimno”.
Drugi rodzaj sytuacji, w których możemy dać dziecku wsparcie, to wybuch emocji, wyłączenie mózgu racjonalnego i działanie automatyczne. Będą to takie działania, które w danym momencie możemy zaoferować dziecku, żeby mogło ono poradzić sobie z tym, co się w nim dzieje. Tutaj dziecko nie ma możliwości uczyć się nowych rzeczy, a korzysta z tego, co do tej pory się sprawdzało. Dorosły może wesprzeć je w przeżywaniu emocji i zrozumieniu sytuacji zewnętrznie. Takie wspieranie dziecka w kryzysie, to wsparcie „na gorąco”.
Konkretne techniki i działania, które można wykorzystywać „na zimno” i „na gorąco”. zostaną przedstawione w drugiej części artykułu, który można przeczytać w linku pn.: “Jak wspierać rozwój emocjonalny dziecka? Część 2”. Będą one odnosić się do dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym.
Literatura:
“Zintegrowany mózg – zintegrowane dziecko”, Daniel Siegel i Tina Payne-Bryson
“Mózg na tak”, Daniel Siegel i Tina Payne-Bryson
“Za zasłoną złości”, Elżbieta Zubrzycka