Trudności z koncentracją uwagi lub nieuważność u dzieci należą do jednych z bardziej frustrujących wyzwań z jakimi przyszło się mierzyć rodzicom. Niewątpliwie brak skupienia na zadaniu, potrzeba ruchu i nieopanowana gadatliwość, zapominanie lub gubienie rzeczy i prokrastynacja, czyli odkładanie obowiązków na wieczne niedoczekanie, dają się we znaki w już i tak skomplikowanej rzeczywistości rodzicielskiej. Wokół tych i wielu innych objawów trudności z uwagą lub/i koncentracją narosło wiele mitów i błędnych przekonań, a wobec samych dzieci z tymi trudnościami – wiele niesprawiedliwych ocen. W niniejszym artykule przyjrzymy się niektórym z nich.
MIT nr 1: “Dziecko powinno wytrzymać na lekcji 45 minut.”
System edukacyjny został skonstruowany w taki sposób, że lekcje trwają po 45 minut, między którymi zwykle następuje przerwa. Nie oznacza to jednak, że każde dziecko powinno być w stanie wytrzymać w tym czasie w skupieniu na zadaniach i temacie. Normy wiekowe dla funkcji uwagowych wskazują, że:
- dzieci ok. 3 roku życia potrafią skupić uwagę na zabawie ok. 5-15 minut, a na zadaniu ok. 1 minutę;
- dzieci ok. 4 r.ż. potrafią skupić się na zabawie ok. 20 minut, a na zadaniu ok. 10 minut;
- dzieci ok. 6 r.ż. potrafią skupić się na zabawie ok. 40 minut, a na zadaniu ok. 20 minut;
- dzieci ok. 9 r.ż. potrafią już skupić swoją uwagę na zadaniu ok. 35 minut;
- nastolatek ok. 13 r.ż będzie w stanie skupić uwagę na zadaniu ok. 45 minut;
- u nastolatka ok. 16 r.ż możliwa będzie koncentracja na zadaniu ok. 1 godziny.
W różnym okresie rozwoju, jeśli przebiega on nieharmonijnie lub w życiu dziecka dzieją się istotne wydarzenia lub doświadczenia, możliwości uwagowe nie będą przebiegały zgodnie z normami wiekowymi. Ponadto należy zwrócić uwagę, że normy te są szacowane, a nie określone z pełną dokładnością. Specjaliści w pracy z dziećmi z trudnościami z uwagą stymulują rozwój i trenują tzw. “mięsień uwagi”, aby wspomóc dzieci w wypełnianiu ich celów życiowych i celów edukacyjnych, z którymi uwaga jest mocno związana. Zacytuję w tym miejscu francuskiego neurobiologa Stanislasa Dehaene, który powiedział, że “Uwaga jest bramą nauki”.
MIT nr 2: “Dziecko nie umie usiedzieć grzecznie na krześle.”
Na możliwość koncentracji uwagi może oddziaływać wiele różnych czynników, które utrudniają dziecku prawidłowe skupienie uwagi na zadaniu. Warto zwrócić uwagę na to, jak dziecko zachowuje się podczas wykonywania zadania. Czy potrzebuje ruchu, macha nogami, kiwa się na krześle, często zmienia pozycje nawet na te “niedozwolone”? Czy manipuluje przedmiotami? Potrzebuje stymulacji poprzez np. gryzienie gumki od ołówka, ślini koszulkę, rozkłada długopisy na czynniki pierwsze lub po prostu niszczy przybory szkolne? Takie zachowania mogą świadczyć o niezaspokojonych potrzebach sensorycznych dziecka. Im młodsze dziecko tym bardziej odczucia z ciała będą wpływać na jego możliwości wykonania zadania w skupieniu.
MIT nr 3: “Dziecko jest roztargnione i udaje, że nie słyszy, co się do niego mówi.”
Czy zdarzało wam się wiele razy powtarzać dziecku to samo polecenie? Czy w szkole tak samo jak i w domu dziecko miało trudności, aby prawidłowo wykonać przekazane precyzyjnie komunikaty? Może wydaje wam się znajome, że dziecko wykonuje tylko część z tego, co mu powiedzieliście, a o reszcie zapomina?
Ważne, żeby w takim momencie spojrzeć na sytuację “na chłodno”. Nie zawsze takie zachowania dziecka będą zamierzone. Może się bowiem okazać, że dziecko ma zaburzoną tzw. percepcję dźwiękową. Osoby z tym zaburzeniem mogą mieć trudności z przetwarzaniem informacji docierających do nich kanałem słuchowym. Tego typu zaburzenia nie są związane z funkcjonowaniem słuchu obwodowego, dlatego mimo prawidłowych badań laryngologicznych może się okazać, że trzeba będzie się spotkać z innym specjalistą.
MIT nr 4: “Dziecko jest wiecznie wszystkim znudzone.”
W przypadku dzieci z trudnościami w koncentracji uwagi często zdarza się, że zadania szkolne oraz powtarzalne ćwiczenia (a szczególnie te złożone lub zbyt trudne) odbierane są przez nie jako nudne. Dzieje się tak, ponieważ wymagają nadmiernego wysiłku względem ich możliwości skupienia.
Należy tutaj też zaznaczyć pewne ważne rozróżnienie w nazewnictwie. “Uwaga” i “koncentracja” w mowie potocznej często są traktowane synonimicznie. W literaturze również można spotkać różne podejścia do nazewnictwa, jednak dla potrzeb zrozumienia dynamiki działania dziecięcej uwagi przyjmijmy, że koncentracja jest składową uwagi. Uwaga jest szerokim konstruktem, na który według Allana F. Mirsky’ego i jego zespołu składają się 4 komponenty takie jak:
- trwałość uwagi (czyli inaczej koncentracja) – zdolność do podtrzymywania uwagi i zmobilizowania się do podjęcia wysiłku poznawczego;
- przeszukiwanie pola uwagi – umiejętność selekcji istotnym elementów z wielu danych;
- przerzutność uwagi – umiejętność “przełączania się” pomiędzy czynnościami lub zadaniami;
- zdolność utrzymania informacji w pamięci roboczej – umiejętność związana z hamowaniem impulsu i kontroli uwagi
To, co dorosły lub nawet samo dziecko nazywa znudzeniem, może więc być związane po prostu z niską motywacją do wykonywania zadań lub z trudnością w podtrzymaniu uwagi przez dłuższy czas. Jeśli rodzic zauważa, że trudność w koncentracji uwagi u dziecka przekłada się na wiele jego obszarów życia (szkoła, dom, hobby, relacje z innymi osobami) warto skonsultować to ze specjalistą. Wsparcie w tym zakresie może widocznie wesprzeć dziecko w rozwoju tejże umiejętności jego mózgu.
Gdzie udać się po pomoc z objawami zaburzeń uwagi dziecka?
Pamiętajcie, że jeśli wasze dziecko wykazuje zachowania z więcej niż jednej grupy wymienionych wyżej objawów może (choć nie musi) to wskazywać na bardziej złożoną trudność (np. zaburzenia neurorozwojowe, takie jak dysleksja, ADHD, spektrum autyzmu itp.), która wyraźnie wpływa nie tylko na osiągnięcia edukacyjne dziecka, ale również na jego poczucie własnej wartości i pewność siebie.
Często frustrujące zachowania dzieci nie wynikają z ich niewłaściwych intencji, ale trudności i potrzeby wsparcia w różnych obszarach rozwoju. Trudne odczucia dorosłych dotyczące zachowań dzieci mogą być papierkiem lakmusowym wskazującym na potrzebę udania się do odpowiedniego specjalisty. W takich sytuacjach warto zapisać się na wizytę w poradni psychologiczno-pedagogicznej, gdzie zespół psychologów, pedagogów, terapeutów integracji sensorycznej, fizjoterapeutów oraz (neuro)logopedów będzie mógł przyjrzeć się zgłaszanym przez was objawom i zaproponować najlepsze formy pomocy lub odesłać do lekarzy specjalistów.
UWAGA! Nigdy nie diagnozujcie siebie ani dzieci sami na podstawie informacji w Internecie. Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i poglądowy oraz ma na celu pokazać złożoność problemów związanych z uwagą.
Bibliografia:
- Nowotnik A., Funkcjonowanie uwagi u dzieci w wieku wczesnoszkolnym: grupy ryzyka, Edukacja 2012, 1 (117), 87-102;
- Dehaene S., Jak się uczymy, Copernicus Center Press, Kraków 2021;
- Majak, J., Senderski, A., Wiskirska-Woźnica B., et al. (2023). Diagnostyka i postępowanie w zaburzeniach przetwarzania słuchowego u dzieci. Pol Otorhino Rev, 12(2), 9-19. https://doi.org/10.5604/01.3001.0053.7127.
- Materiały edukacyjne ze szkolenia pn.: “Trener Funkcji Poznawczych”, Studio Psychologiczne Joanna Węglarz, Gdynia.
Artykuł powstał w ramach projektu „Superbohaterowie Uważności” współfinansowanego ze środków m. st. Warszawa.
Autorka: Marta Patej