Wachlarz lęków i strachów, które przeżywają młodzi ludzie jest obszerny i zmienia się w zależności od fazy rozwoju. W wieku szkolnym lęki dotyczą przeważnie natury społecznej tj. relacji i ekspozycji społecznej (np. publiczne wystąpienie, zabieranie głosu), a także odpowiedzialności i przyszłości. Nieprzyjemną konsekwencją może być wówczas niepowodzenie lub kompromitacja. W obszarze szkolnym młodzi ludzie boją się poniżenia, ośmieszenia, a także ograniczenia autonomii przez nauczycieli. Choć na co dzień obawy i niepewności nastolatków mogą wydawać się dorosłemu błahe, w istocie dotyczą godności i pozycji społecznej, a więc obrazu samego siebie, który w tym wieku ma ogromne znaczenie.
Czym w istocie jest lęk?
Lęk to emocja, którą można zdefiniować jako subiektywne poczucie zagrożenia człowieka. W związku z tym pojawia się wtedy, kiedy dana sytuacja jest pomyślana jako niebezpieczna. W ten sposób można rozróżnić lęk od strachu, będącego emocją pojawiającą się w przypadku realnego zagrożenia, które aktywizuje układ nerwowy na chwilę. W praktyce jednak rozróżnienie lęku i strachu może być często trudne, ponieważ oba stany emocjonalne mogą się nakładać. Z perspektywy omawianego tematu rozgraniczenie obu stanów nie jest najistotniejsze. Ważne jest tu wsparcie w radzeniu sobie i zwiększenie poczucia komfortu dziecka lub nastolatka w sytuacjach, gdy pojawia się lęk. Jak to zrobić?
Najpierw pojawia się myśl
Myśląc o sytuacji będącej źródłem pozornego zagrożenia społecznego, nastolatkowi towarzyszy mnóstwo wyobrażeń pełnych obaw i ocen (często krytycznych i związanych z “czarnym scenariuszem”). Te myśli generują odpowiedź fizjologiczną organizmu, która napędza błędne koło niepewności i poczucia braku kontroli (“wszyscy zobaczą, że się stresuję, pocę się, trzęsie mi się głos”). Wydaje się wtedy, że najlepszym rozwiązaniem jest wycofanie i unikanie sytuacji, które mogą doprowadzić do spełnienia się “czarnego scenariusza”.
Do myśli powodujących lęk zalicza się te zniekształcające obraz sytuacji. W psychoterapii poznawczo-behawioralnej nazywa się je zniekształceniami poznawczymi. Umiejętność rozpoznania ich stanowi pierwszy krok do zastosowania prób podjęcia bardziej konstruktywnych technik radzenia sobie z lękiem niż unikanie.
Do zniekształceń poznawczych zaliczamy rodzaj myśli takich jak:
- uogólnianie – można rozpoznać ten rodzaj, kiedy w głowie pojawiają się myśli rozpoczynające się od słów: “zawsze” lub “nigdy”, np. “zawsze popełniam te błędy” lub “nigdy nie zrobię tego tak dobrze, jak chcę”;
- nakazywanie – czyli wszelkie narzucane sobie przymusy, takie jak: “muszę się pouczyć”, “powinnam/powinienem się bardziej starać”. Powodują opór przed działaniem;
- czytanie w myślach – to rodzaj myśli, który pojawia się, gdy wydaje nam się, że wiemy, co pomyśli ktoś, kto nas obserwuje, np: “Pomyślą, że się nie przygotowałem/łam”, “Pomyślą, że się stresuję”;
- czarno-białe myślenie – albo mi wyjdzie, albo i nie wyjdzie. Jeśli nie wyjdzie mi idealnie to odniosłam/łem porażkę. Nie ma nic pomiędzy;
- odrzucanie pozytywów – każdy wymyślony scenariusz zakłada, że coś pójdzie nie po naszej myśli;
- patrzenie przez emocjonalny filtr – w zależności od odczuwanej emocji “cały świat” będzie się wydawał “zły, straszny lub smutny”;
- katastrofizację – przewidywanie najgorszego scenariusza;
- etykietowanie – ocenianie siebie lub sytuacji, np. jeśli źle poszedł mi sprawdzian to jestem “głupi/a”;
- przepowiadanie przyszłości – wydaje się wtedy, że wiemy, jakie będą konsekwencje naszych działań (ale często nie bierzemy wtedy pod uwagę scenariuszy pozytywnych).
To myśli napędzają błędne koło lęku. Im częściej młody człowiek stosuje mechanizm w postaci unikania, tym bardziej cierpią na tym jego relacje społeczne oraz poczucie sprawczości i pewności siebie. To znak, że potrzebuje wsparcia osoby zaufanej.
Zwiększanie świadomości emocjonalnej
Każda emocja na różnych etapach rozwoju człowieka jest ważna i potrzebna. Stanowi bowiem informację płynącą z wnętrza człowieka o jego potrzebach. Każda, nawet ta najbardziej nieprzyjemna emocja, ma swoją określoną funkcję. Przyjęcie jej, stworzenie przestrzeni na to, aby ją poczuć i zrozumieć, co ona nam komunikuje, jednocześnie sprawia, że z czasem mija.
Poniżej znajduje się tabela emocji, która pokazuje co powoduje emocje podstawowe, jak objawiają się w ciele oraz jaka reakcja otoczenia pomaga je prawidłowo przeżyć. To proste narzędzie może posłużyć zaufanym dorosłym do lepszego rozpoznania i nazwania tego, czego potrzebuje młody człowiek.
Źródła odporności psychicznej
Poprzez odporność psychiczną rozumie się zdolność lub dyspozycję osoby do efektywnej realizacji zadań rozwojowych i pozytywnej adaptacji mimo pojawiających się trudności i zagrożeń (często silnych).
Grotberg wyróżnia 3 źródła odporności psychicznej tj. JA MOGĘ, JA MAM i JA JESTEM.
Do kategorii JA MOGĘ autorka zalicza:
- komunikować się
- rozwiązywać problemy
- radzić sobie ze swoimi uczuciami i impulsywnością
- ocenić własny i innych temperament
- ustalać oparte na zachowaniu relacje z innymi ludźmi
Do kategorii JA MAM:
- pełne zaufania relacje z innymi
- wyraźne reguły postępowania w domu
- wzory ról społecznych
- zachętę do bycia autonomicznym
- dostęp do ochrony zdrowia, edukacji, pomocy społecznej i służb gwarantujących bezpieczeństwo
W kategorii JA JESTEM znajdują się:
- kochany, przyciągający uwagę innych osób
- kochający, empatyczny i altruistyczny
- dumny z siebie
- niezależny i odpowiedzialny
- pełen nadziei, wiary i zaufania
Władysława Pilecka pisze: “Dziecko odporne nie musi cechować się wszystkimi wymienionymi właściwościami, ale z pewnością ich szerszy zakres i wyższy stopień nasilenia będą gwarantować odporność psychiczną o lepszej jakości. Jak wynika z badań cytowanej autorki [E. Grotberg], tylko 38% rodziców świadomie kształtuje odporność psychiczną swoich dzieci, pozostałe osiągają ją, ponosząc wysokie koszty psychospołeczne.”
Duże nasilenie lęku u dziecka lub nastolatka ma istotny wpływ na jego rozwój. Widoczne zmiany w zachowaniu, wycofanie mogą świadczyć o poważnych problemach. Także skomplikowana sytuacja rodzinna, sytuacje powodujące nagły silny stres, konflikty rówieśnicze lub przemoc w najbliższym środowisku stanowią powód do poszukiwania wsparcia u specjalistów – psychologów lub pedagogów szkolnych, specjalistów poradni psychologiczno-pedagogicznych lub innych placówek mogących świadczyć takie wsparcie. Warto wtedy zaproponować podopiecznemu takie wsparcie i wspomóc w umówieniu konsultacji i dotarciu na nią.
Młodzież i dzieci, które znajdują się obecnie w trudnej sytuacji, potrzebują wsparcia i zależy im na anonimowości mogą skorzystać z bezpłatnych linii oraz chatów dla dzieci młodzieży. Pamiętajcie, że po drugiej stronie Wasze zgłoszenia odbierają specjaliści, którzy każdy Wasz problem traktują z należytą powagą.
Telefony zaufania:
Autorka: Marta Patej
Artykuł powstał w ramach projektu pn.: “Szkoła z Dobrym Klimatem”, który jest wspołfinansowany ze środków m. st. Warszawa.
Bibliografia
- Jankowska M.,Źródła, uwarunkowania i rodzaje lęku u dzieci i młodzieży w aspekcie rozwojowym, Fides et Ratio, Kwartalnik naukowy 2018. [https://www.stowarzyszeniefidesetratio.pl/Presentations0/2018-08Jankowska.pdf]
- Opis zniekształceń poznawczych na podstawie narzędzia terapeutycznego Anny Lewandowskiej TherapyTools pn. “Myśli w pułapce. Pomoc terapeutyczna”.
- Pilecka W., Odporność psychiczna jako wyznacznik zdrowia, link do dokumentu >>Tutaj<< [dostęp na dzień: 08.11.2024r.]